Artikulu hau jatorriz The Conversation-en argitaratu da.

Kontzentrazio eremuen milioika argazki daude, askatzaileek hartuak. Batzuk oso ezagunak dira, adibidez Georges Rodger-ek Bergen-Belsen-eko eremuan egindakoak, edo Margaret Bourke-White-k Buchenwald-en egindakoak. Baina Lee Miller-ek Buchenwalden eta Dachaun bertan ateratakoek ez daukate beste argazkien antzik. Jakina, bera ere ez zen gainerako berri emaileen antzekoa.

Miller 1907an jaio zen Poughkeepsie-n, New York estatuko herri txiki batean, eta hirurogeita hamar urtez hil zen, Ingalaterrako baserri batean. Oso emakume ausarta eta ederra izan zen. Haren bizitza desberdinak —modeloa New Yorken, musa surrealista Parisen, gerra argazkilaria…— haren begiradaren bidez konta daitezke.

Hogei urte zituela, haren begi urdin itzelek ‘Vogue’ aldizkariko orriak argitu zituzten. Handik gutxira, Man Ray-ren Parisko estudioan —haren argazkilari laguntzailea, musa eta maitalea izan zen Miller— bietako baten zuri-beltzeko argazkiak balio izan zuen metronomo arrunt bat artelan surrealista bihurtzeko: ‘Objet indéstructible II’. Millerren begiak Jean Cocteu-ren ‘Le sang d'un poète’ filmean agertu ziren, itxita, ilehori ederrak estatuarena egiten agertu zenean lan horretan, eta Picassoren zenbait koadrotan ere azaldu ziren, irekita.

Baina Miller laster nekatu zen begiratua izateaz, eta erabaki zuen bere argazkilaritza estudioa zabaltzea Manhattanen. Bertan, New Yorkeko goi mailako pertsonaiak erretratatu zituen, harik eta, maitemindu eta, bere lehen senarra izango zenaren atzetik, Egiptora joan zen arte. Haren bigarren senarra Roland Penrose pintore eta bildumagilea izan zen. Ingelesa zenez, Bigarren Mundu Gerrak Europan harrapatu zuen Miller. Haren begirada surrealistak alemanen bonbardaketek Londresen eragindako txikizioa erregistratu zuen.

Horren ostean, frontera abiatu zen. Vogue aldizkariak —garai batean Millerren begiak eurak azalean argitaratu zituen horrek— plazaratuko zituen ordutik aurrera argazkilariak jasotako horrorearen ikuspegiak: Saint Malo, Paris, Buchenwald, Dachau… Horixe da Kate Winslet protagonista duen ‘Lee’ film berriaren kontakizunaren markoa, artistaren bizitza islatzen baitu gerrako kazetari izan zen garaian.

Horrorearen testigantza

Millerren gerra argazkiek ez daukate beste ezein gerra argazkiren antzik, ez dira batere konbentzionalak. Gehienetan —beste aukerarik ez duenean izan ezik, ‘lager’ edo triskantza eremuetan, adibidez—  gerraren eszenarik okerrenak saihesten ditu bere irudietan, eta eguneroko xehetasun txikiei erreparatzen die.

Hala ere, artikulu honetan aztertuko ditugun hiru argazkiak haren irudirik erdiragarrienetako batzuk dira. Ilea lazteko moduko eszenak dira, higuin larri eta sakona sortzen dutenak. Hala ere, konposizio bikaineko eszenak ere badira, gai direnak agian ez Holokaustoa zer den adierazteko, baina bai behintzat horrore horren norainokoa iradokitzeko. Buchenwald eta Dachauko kontzentrazio eremuak askatu ostean hartuak dira, 1945eko apirilean, eta nahikoa da begiratu bat ematea, ohartzeko pentsaezinezko eszenak direla, ezin direnak guztiz barneratu.

Irudiok ‘Vogue’ren Britainia Handiko eta Estatu Batuetako edizioetan argitaratu ziren, moda argazkiekin eta makillaje iragarkiekin batera. Millerrek kontzentrazio eremuez idatzitako artikulua ‘Garaipena’ izeneko ale berezian argitaratu zen 1945eko ekainean. Hau zuen izenburu: “BELIEVE IT” (“SINETSI”). Argazkien helburua, beraz, testigantza ematea zen, herritar sinets gogorrentzako froga izatea.

Hala ere, jendeak norberaren testigantza ez sinesteko beldurra ez zen oinarri bakoa. Izan ere, Hannah Arendt-ek idatzi zuenez, naziak “guztiz konbentzituta zeuden kanpoko inork ezin izango zuela hura sinetsi, eta horrexetan zetzala beren ekimena ondo ateratzeko aukeretako bat”. Beren zoritxarrerako, badaukagu argazkirik.

Hiru argi bristada horrorearen gainean

Argazki hauen kontakizuna absentziarekin hasten da.

‘Piles of Clothes and Belongings Alongside Train’ argazkian [‘Jendearen arropa eta gauzak trenbidearen ondoan’] pertsonen jantziak eta gauza pertsonalak ikusten ditugu pilatuta. Objektuak, bagoiak eta Dachauko zuhaitzak biltzen dituen plano orokor batean azaltzen dira. Millerren enkoadraketak eszenatik kanpo uzten du ikuslea, bidean, aparkalekuaren seinalearen eta arbolaren aurrez aurre. Haiek dira, gainerako zuhaitzekin batera, zutik dauden bakarrak. Beste guztia —jantziak, trasteak…— lurrean botata daude. Haien horizontaltasunaren eta zuhaitzen arteko kontrasteak kanposantuaren bakea dakar gogora.

Ia-ia ikus dezakegu isiltasuna, hau ez delako tren baten ondoan pilatutako zarpail zantarren irudi bat beste barik; haien jabeek utzitako hutsunearen eta haien biluztasun gorriaren irudia da. Trafiko seinaleak, bestalde, erakusten du desjabetze hori modu antolatuan egiten ari zela, sistematikoki eta eraginkortasunez. Horrek, irudiaren geldotasunarekin batera, adierazten digu ez gaudela une pasakor bati begira, ezpada ipuin luze eta konplexu baten hasieraren aurrean.

Kontakizunaren hurrengo atala ‘Pile of corpses’ da [‘Gorpu pila’], eta bertan Buchenwaldeko errausketa labeko patioan ikatz faltagatik metatutako hilotzetako batzuk azaltzen dira.

Miller eszena desolagarri baten aurrean zegoen, eta egin zezakeen gauza bakarra zen bere irakurleek nola ikusiko zuten erabakitzea. Enkoadraketa itxi zuen, gorpu piloa amaierarik gabekoa balitz bezala ager zedin, eta hildakoengana hurbildu zen. Hurbiltasun hori ez da fisikoa bakarrik, emozionala ere bada: espazio intimo bat sortzen du eta ikuslearen identifikazioa bilatzen du. Izan ere, buruz behera ikusten ditugun aurpegi horiek guztiak, begiak itxita eta ahoak zabalik, burua beste hildako batzuen oin biluzien artean kokaturik, ez dira txotxongiloak, alemaniarrek nahi zuten moduan, azienda balira bezala markatutako pertsonak baizik.

Kontakizunaren azken atala ‘Guards captured wearing prisoners clothing for escape’ izenekoa da [‘Presoz mozorrotuta ihes egin nahian harrapatutako zaindariak’]. Bat-batean, goitik behera aldatu zen egoera, eta Dachauko zaindariek beren burua aurkitu zuten eremuan sakabanatutako multzoetan arropa bilatzen, presoz mozorrotuta ihes egiteko ahalegin etsi eta alferrikakoan.

Irudia hiru zaindariren plano ertain bat da. Eskalak berak, eta plano apur bat kontrapikatuarek, nahikoa esaten digute Millerrek alemanengandik gordetzen zuen distantziaz.  Hala ere, hor dago erdiko zaindaria, artez begira, aurpegia serio, bizkarra makur… gizon garaitu baten irudia. Izan ere, Miller gai zen bezala gizonak ikusteko besteek gorpu gutxienduak besterik ikusten ez zuten lekuan, gai da gizonak ikusteko hiltzaile bihotz bakoak besterik ez dagoen lekuan ere.

Begirada bakana

Jakina, irudi horiek ez dute Holokaustoa bere osoan islatzen. Hori ezinezkoa da. Irudi guztiak bezala, zehatzak baina partzialak dira, muturrekoak baina inkonpletoak. Alabaina, Miller ez da basakeria mozorrotzeko tentazioan jausten, biluztu egiten du. Eta haren irudiak apartak dira, gure gaitasunetatik harago doazelako, irudika daitekeena gainditzen dute, gainezka egiten diete sentimenduei, izugarria dena are izugarriagoa egiten dute.

Jakina, Miller ez zen izan argazkiak egin zituen bakarra eremuak askatu zituztenean, esan izan den moduan, baina haren argazkiak bestelakoak dira. Haren begirada sentiberak ez zion uzten garaileen eta garaituen historiak ikusten eremuetan. Horregatik, hauxe da lan horren ekarpen garrantzitsuena: beharbada, begirada surrealista batek bakarrik irudika dezake irudika ezina dena.